Osam decenija od razornog bobardovanja Leskovca 1944.

BEOGRAD - Pre osam decenija, 6. septembra 1944. godine, Leskovac je doživeo strahovito savezničko bombardovanje.

Staro jezgro varoši koja je važila kao važan centar tekstilne industrije nazivana i "srpski Mančester" razornim bombardovanjem pretvoreno je u ruševine, a najčešće procene govorile su da je u Leskovcu tada poginulo oko 1.600 građana, uz veliki broj ranjenih.

Dodatnu dimenziju savezničkom bombardovanju daje činjenica da je Leskovac razoren upravo na rođendan kralja Petra II, koji je u ondašnjoj Srbiji obeležavan kao važan praznik. Nije to bio jedini slučaj te vrste, i Beograd je te 1944. od strane zapadnih saveznika, najrazornije bombardovan upravo na pravoslavni Uskrs.

Bombardovanje je 6. septembra 1944. započelo u 12 časova i 18 minuta.

Tokom udarnih petnaest minuta četiri grupe SAD bombardera B-27, ciljalo je, što valja uzeti malo uslovno imajući u vidu visinu od oko 7.000 metara, zadate mete u Leskovcu.

Četiri američke bombarderske grupe za mete u Leskovcu su dobile posebne zone. I to, 376. i 450. Imale su zadatak da tuku centar grada odnosno pojedine objekte u njemu, 449. bombarderska grupa ciljala je zapadni deo grada, a 98. grupa istočni deo, uz železničku prugu.

Prema obaveštenjima koja su imali saveznički stratezi u gradu se tada nalazila znatna koncentracija trupa, Nemaca, Bugara, njih navodno čak 15.000, uz pripadnike drugih formacija, odnosno snaga Nedićeve vlade (Srpska državna straža, Srpski dobrovoljački korpus), četnika, i drugih.

Broj žrtava nikada nije precizno utvrđen. Uobičajeno se navodilo da je poginulo između 1.000 i 2.000 civila, mada je navođen i broj o čak 3.500 poginulih.

Godine 1995. u Leskovcu su popisivane žrtve. Precizno je evidentirano 819 imena poginulih, od čege preko 10 odsto dece (popisano 97 imena). To međutim nije konačan broj, potonjih godina su evidentirana dodatna imena žrtava. Izvesno je među žrtvama bilo i onih o kojima više nema ko da svedoči.

Osim civila, bilo je više stotina žrtava među pripadnicima vojnih formacija. Prema partizanskim izveštajima iz vremena bombardovanja, poginulo je 500 Nemaca, 200 četnika, 300 dobrovoljaca (snaga Nedićeve vlade) i preko 1.000 građana.

Staro jezgro, čitavi blokovi Leskovca, koji je uoči rata odnosno okupacije Kraljevine Jugoslavije, imao oko 24.000 stanovnika, razoren je. U gradu koji je bio vodeći centar tekstilne industrije u Srbiji nalazilo se desetak fabrika.

Nestala je zgrada železničke stanice, hotel Kostić, za koji se držalo da je najreprezentativniji u tom delu zemlje, brojne vile leskovačkih industrijalaca trgovaca, monumentalno zdanje gimnazije iz 1894/95, i nebrojeno stambenih i drugih objekata.

Prema pisanju lokalne štampe po oslobođenju, u savezničkom bombardovanju Leskovca 6. septembra 1944. srušeno je 475 zgrada a teže oštećeno 1.275.

Osnovno pitanje, kako je došlo do bombardovanja, dugo je prikrivano, odnosno navođeno je da je velika koncentracija okupatorskih trupa bila razlog.

Pozadina savezničkih bombardovanja gradova Srbije, pa tako i Leskovca, koji je u više navrata bio meta u završnom periodu rata, nalazila se procenama savezničkih vojnih startega, a sve se događalo u sklopu završnih borbi za oslobođenje Srbije u Drugom svetskom ratu. Uostalom, tog 6. septembra 1944. bombradovan je i Beograd, kao i Novi Sad.

Namera je sve vreme bila olakšavanje pozicije NOVJ, odnosno razaranje kako snaga i tehnike neprijatelja, odnosno nemačkih okupatora, tako i infrastrukture i uopšte svega onog što okupacionim snagama može biti od koristi. Postojao je pritom i psihološki efekat, u tom svetlu treba posmatrati i izbor datuma.

Istorijska nauka potpuno je rasvetlila, na osnovu sačuvane i dostupne građe koju čuva Vojni arhiv u Beogradu, sled događaja koji je doveo do razornog bombardovanja Leskovca. Istoričari Momčilo Pavlović, dugogodišnji direktor Instituta za savremenu istoriju u Beogradu, kao i Veroljub Trajković, direktor Narodnog muzeja u Leskovcu, rasvetlili su pozadinu kao i hronologiju zbivanja koja su dovela do razornog bombardovanja Leskovca.

Svemu je prethodio dogovor Josipa Broza Tita sa savezničkom komandom, prilikom sastanka 6. avgusta 1944. u vili savezničkog vrhovnog komandanta u Italiji, o koordinisanim vazdušnim dejstvima, a na osnovu zahteva sa terena, odnosno iz Glavnog štaba Srbije sa ciljem da se pomognu dejstva NOVJ na planu poraza okupatora.

Tehnički, dogovor je predviđao da se sa terena, iz Glavnog štaba Srbije, na čijem čelu se nalazio Koča Popović, upućuju zahtevi saveznicima, sa jasnim obrazloženjem, odnosno metama, uz zahtev za savezničku vazdušnu podršku. Sačuvan je niz radiograma sa takvom sadržinom.

Bombardovanje Leskovca je na taj način traženo u više navrata, počev od 21. jula. U jednom od radiograma, Koča Popović se 29. avgusta osvrće na bombardovanje grada prethodnog dana, za koje kaže da je bilo slabo, upotrebio je reč "malo", da bi potom naglasio da je "najhitnije potrebno ozbiljno bombardovanje Leskovca".

Valja imati u vidu da je to doba teških borbi snaga NOVJ u oblasti Dubočice i posebno Toplice, te da je položaj partizanskih jedinica na tom potezu tada bio veoma težak, odnosno, bez savezničke pomoći mogao je biti bezizlazan.

Tu nesumnjivo treba tražiti jedan od razloga zašto su zahtevani jaki vazdušni udari.

Sve se događalo u sklopu završnih borbi za oslobođenje Srbije u Drugom svetskom ratu, kako je i bilo tokom narednih meseci.

Partizanske jedinice su Leskovac konačno oslobodile 11. oktobra 1944.