Pre 82 godine Žikica Jovanović Španac je počeo oružanu borbu protiv okupatora

BEOGRAD - Na današnji dan, pre 82 godine, 7. jula 1941. godine Živorad Jovanović Španac započeo je oružanu borbu KPJ protiv okupatora.

Žikica Jovanović Španac, tada politički komesar Rađevačko azbukovačke čete Valjevskog partizanskog odreda, u selu Bela Crkva nedaleko od Krupnja, na vašaru na Ivanjdan, dan rođenja Svetog Jovana Krstitelja, koji se tradicionalno održvao u tom mestu, ubio je dvojicu pripadnika žandarmerije: Milenka Brakovića i Bogdana Lončara.

Ovaj događaj obeležavan je decenijama potom, sve vreme postojanja socijalističke Jugoslavije, kao početak ustanka u Srbiji u Drugom svetskom ratu, i prvi ustanički pucanj uopšte na prostoru okupirane Jugoslavije.

Bio je to državni praznik sve vreme postojanja socijalističke Jugoslavije, a tako je nastavljeno i devedesetih, u vreme Savezne republike Jugoslavije, sve do 2001. godine.

Pošto je okončana crkvena služba na Ivanjdan, a vašar je završavan, lokalni predsednik opštine, odnosno sela Bela Crkva, Sredoje Knežević, pozvao je prisutne da se raziđu, apelujući na razum imajući u vidu opšte vanredne okolnosti pod okupacijom.

U to doba, negde između 17 i 18 časova, na mestu održavanja vašara pojavljuju se pripadnici Rađevačko azbukovačke čete Valjevskog partizanskog odreda.

Pojedini među njima obratili su se prisutnima.

Govorili su dr Miša Pantić koji je zapovedao tom jedinicom, Čeda Milosavljević, i poslednji Žikica Jovanović, politički komesar čete poznat kao Španac, pošto je bio učesnik u građanskom ratu u Španiji. Prema pojedinim svedočenjima, prisutnima su se obratili i Vladan Bojanić i meštanin Bogoljub Rakić.

Govornici su pozivali na bunt i neposlušnost, na ustanak.

Upozoravano je i prećeno onima koji učestvuju u privrednim aktivnostima, što je tumačeno kao rad u korist okupatora.

Valjevski odred formiran 25. juna imao je četiri cete: Kolubarska, Posavsko tamnavska, Rađevačko azbukovačkea četa i Podgorska.

Svaka je trebalo da ima po 50 boraca. Rađevsko azbukovača četa se kao borbena jedinica zapravo organizovala tek dva dana ranije 5. jula.

Do upada u Belu Crkvu na Ivanjdan nalazili su se u obližnjoj šumi Slaovina.

KPJ je inače pozvala na opšti ustanak pošto je Nemačka napala Sovjetski Savez 22. juna 1941.

Odluku o oružanom otporu protiv okupatora, odnosno ustanku, Politbiro Centralnog komiteta KPJ doneo je u Beogradu 4. jula.

Na tom prostoru ubrzo pošto se ustanička grupa Rađevačko azbukovačke čete povukla iz Bele Crkve, pojavila su se dvojica žandarma, Lončar i Braković, koji su redovno patrolirali.

Matična žandarmerijska stanica nalazila im se inače u obližnjoj Zavlaki.

Po njihovoj pojavi, Vladan Bojanić požurio je da pozove nazad pripadnike Rađevačko azbukovačke čete koji su već napustili selo.

Kako su se oni vratili u Belu Crkvu, žandarmi su prvo pucali u vazduh, u skladu s pravilom službe.

Žikica Jovanovih je odmah pucao u njih.

Potom su ih dotukli s više hitaca.

Pripadnici Rađevačko azbukovačke čete povukli su se zatim od Bele Crkve na Sokolsku planinu. Na tom prostoru inače, upravo u Krupnju, biće formiran i prvi Narodooslobodilački odbor u Srbiji, što je podrazumevalo razvlašćivanje svih postojećih lokalnih organa vlasti.

Živorad Jovanović, poznat kao Žikica Španac, rođen je u Valjevu 1914. godine. Iz Valjevske gimnazije je izbačen.

U Beogradu, gde je dovršio srednjoškolsko obrazovanje studirao jugoslovensku književnost na tadašnjem Filozofskom fakultetu. Član KPJ bio je od 1935.

Izvesno vreme je radio i kao novinar saradnik lista Politika. Posle učešća u ratu u Španiji, gde je otišao sa 22 godine, i boravka u logoru u Francuskoj pošto su u Španiji poraženi, u Kraljevinu Jugoslaviju se vratio septembra 1940.

Jedan je od organizatora ustanka u Zapadnoj Srbiji.

Poginuo je marta 1942. u Radanovcima kod Kosjerića.

Proglašen je za narodnog heroja.

Dr Miloš Miša Pantić, zapovednik Rađevačke čete, rođen je 1904. u Valjevu.

Po obrazovanju lekar.

Osim studija u Beogradu bio je na specijalizaciji i u Francuskoj.

Živeo je u Valjevu gde je važio za narodnog lekara koji nije naplaćivao siromašnima. Bavio se i publicistikom. Bio je član KPJ od 1933.

Član Pokrajinskog komiteta za Srbiju postao je 1940. Poginuo je februara 1942, kod sela Ivanja, nedaleko od Prijepolja, najverovatnije hicem s leđa. Bogdan Lončar i Milenko Braković bili su žandarmi u Kraljevini Jugoslaviji. Kako su predviđali međunarodni propisi za okupirana područja, policijske i administrativne službe ostajale su na sličnim dužnostima i u uslovima okupacije. To je bio slučaj i sa Lončarom i Brakovićem.

Dan ustanka naroda Srbije i Jugoslavije, 7. jul, sve vreme je kao jedan od centralnih državnih praznika obeležavan širom negdašnje Jugoslavije, najviše razume se u Srbiji, sve do 2000. godine, nizom prigodnih manifestacija, polaganjem venaca i podsećanjima na partizansku borbu. Bogdan Lončar i Milenko Braković, ubijeni žandrami, sudski su rehabilitovani decembra 2008. odlukom Okružnog suda u Šapcu, u skladu sa Zakonom o rehabilitaciji.

U sudskoj odluci je, pored drugog, navedeno da su njih dvojica "lišeni života (…) iz ideološko-političkih razloga".

Pošto je novi Zakon o praznicima usvojila 10. jula 2001. Skupština Srbije, za Dan državnosti Srbije ustanovljen je 15. februar - Sretenje, kao podsećanje na početak Prvog srpskog ustanka 1804. godine, što je takođe i začetak novovekovne srpske države.

Od tada 7. jul svečano su obeležavali pripadnici SUBNOR-a, odnosno poštovaoci tih tradicija i političkih stavova. Sve vreme u javnosti, i istoriografiji, postoji dvojako tumačenje značaja ustanka 7. jula 1941. Za jedne, to je početak ustanka i narodnooslobodilačke borbe u Srbiji i Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata.

Drugi međutim drže da je reč o početu građanskog rata i komunističke revolucije.