Godišnjica stvaranja jugoslovenske države 1918. godine obeležava se danas

BEOGRAD - Pre 105 godina, 1. decembra 1918. obrazovana je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, zajednička država Južnih Slovena.

U Beogradu, na Terazijama, 1. decembra 1918. godine, u zdanju palate Krsmanović, docnije znane kao palata protokola, tada privremenoj rezidenciji, regent Aleksandar Karađorđević proglasio je ujedinjenje, tada se govorilo troimenog naroda.

U to vreme, 1918. oblikovanje zajedničke države Južnih Slovena smatrano je, gotovo nepodeljeno, za ostvarenje drevnog sna oslobođenja i ujedinjenja. Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca prvi put u istoriji celokupan istorijski i etnički prostor Srba, osim u detaljima, okupljen je pod jednim državnim krovom.

Verovalo se tada da je to otvaranje nove epohe u istoriji Srba, konačno oslobođenih tuđinske vlasti.

Bio je to rezultat trijumfalne pobede srpske vojske u Prvom svetskom ratu. Kao i prethodnih u Balkanskim ratovima 1912/13, kada su oslobođene Stara i Južna Srbija, odnosno današnje KiM i Severna Makedonija, i kada je konačno osvećeno Kosovo, čemu su Srbi vekovima težili.

Pošto su srpske trupe 15. septembra 1918. probile Solunski front, usledilo je oslobađanje prostora Kraljevine Srbije. Vrhunac je bio oslobođanje prestonice, Beograda, 1. novembra.

Po raspadu fronta na jugoistoku Evrope Centralne sile našle su se u iznenadnom rasulu.

Bugarska je kapitulirala 29. septembra, zatim Turska 30. oktobra, potom i Austrougarska 3. novembra. Konačno, 11. novembra u Kompijenju, Francuska, primirje je potpisalo i Nemačko carstvo.

Paralelno, na prostoru Austrougarske trajao je proces rastakanja. Pokreti za suverenost oglašavali su se širom države Habzburga, pre svega među Česima, zatim i Slovacima, kod Južnih Slovena, najviše razume se Srbima. Slično je bilo i među Italijanima, Mađarima. U to vreme je čak i među austrijskim Nemcima stasavala ideja protivljenja Habzburzima. Etnički kriterijum postao je jači od lojalnosti dinastiji.

Tako je Čehoslovačka 28. oktobra proglasila otcepljenje. U Zagrebu je odmah sutradan 29. oktobra proglašeno stvaranje tzv. Države Slovenaca, Hrvata i Srba, s ciljem okupljanja jugoslovenskih naroda sa teritorije Austrougarske, koja nije zaživela.

Paralelno, Srbi na prostoru dotadašnje Austrougarske organizuju se, manifestuju, stvaraju Narodne odbore koji preuzimaju vlast u lokalnim sredinama, ističu se slike kralja Petra, srpska znamenja, zastave, nacionalne kokarde. Prihvataju se oni koji se vraćaju iz zatočeništva, a upućuju se delegacije u susret srpskim trupama, sa molbama da se što pre krene u oslobađanje Srema, Banata, Bačke, i drugde.

Slični procesi događaju se tih dana i na prostoru Dalmacije, u Bosni, u slovenačkim zemljama, i drugde.

Ideja stvaranja zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, posebno je tada bila popularna na primorju, u Dalmaciji, zatim u južnoj Štajerskoj, ali i u Kranjskoj.

Uostalom sami meštani pod rukovodstvom Rudolfa Majstera, Slovenca, dotadašnjeg k und k oficira, zajedno sa Srbima povratnicima iz zatočeništva, razoružaće trupe Austrougarske i uspostaviti približno razgraničenje prema Austriji, na prostoru Štajerske. Pojedini koji su se tada opredelili za ujedinjenje, a primljeni su potom u vojsku Kraljevine SHS, kao pomorski oficir Mirko Pleiweiš ili Vladimir Vauhnik, ispostaviće sa kao ratni heroji i u punom smislu te reči ponos Kraljevine Jugoslavije.

Na Velikom narodnom zboru, čija je najistaknutija ličnost bio dr Žarko Miladinović, održanom 24. novembra 1918. u Rumi, proglašeno je prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji.

Sutradan, 25. novembra, u Novom Sadu, Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje proglasila je prisajedinjenje Kraljevini Srbiji. Najbitnije ličnosti tog pokreta bili su tada u Novom Sadu nesumnjivo dr Ignjat Pavlas, advokat poput Miladinovića, i Jaša Tomić poznati žurnalista.

Sutradan, 26. novembra, tokom drugog redovnog zasedanja Podgorička skupština donela je odluku o pripajanju Crne Gore Kraljevini Srbiji.

Odluke Skupštine u Podgorici, kojom je predsedavao Savo Cerović, o pripajanju Kraljevini Srbiji, odneo je tada u Beograd regentu Aleksandru, na čelu delegacije, mitropolit Gavrilo Dožić, potonji patrijarh.

Vojvodina, odnosno Srem, Banat, Bačka i Baranja, kao i Crna Gora otuda su u novu zajedničku državu obrazovanu 1. decembra 1918, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, stupile kao sastavni deo Kraljevine Srbije.

U to vreme, stvaranje zajedničke države bilo je takođe izraz široko popularne slovenske ideje.

Šta više, jačina ideje ujedinjenja Slovena je tada bila takva da je Tomaš Masarik predlagao stvaranje zajedničke države Čeha, Slovaka, Srba, Hrvata i Slovenaca. Zamišljena "Slavija" podrazumevala je da bi Karađorđevići poneli i krunu Češke. Tvorci te zamisli bili su Tomaš Masarik i Karel Kramarž, nosioci pokreta za osamostaljenje tokom Svetskog rata. U Beogradu međutim ta ideja nije ozbiljno razmatrana. Radeći na zasnivanju Čehoslovačke Masarik se inače tokom Prvog svetskog rata po svetu kretao koristeći pasoš Kraljevine Srbije. Uživao je izuzetan međunarodni ugled i mnogo je pomogao naporima Srbije tokom tog rata.

Predsednik SAD Vilson posebno je držao do Masarikovih stavova. Tokom Svetskog rata u sklopu Srpske dobrovoljačke divizije, čija se komanda nalazila u Odesi, borilo se i približno 1.000 Čeha, dobrovoljaca. Docnija Mala Anatanta bila je vrsta odjeka takvih ideja.

Kraljevina Srbija je još početkom Svetskog rata, Niškom deklaracijom 7. decembra 1914. godine, obelodanila da su njeni ratni ciljevi oslobođenje i ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca pod jednim državnim krovom. Bio je to zvaničan dokument koji je donela Skupština Srbije, tada izmeštena u Niš, ratnu prestonicu zemlje.

U njoj je stajalo: "Uverena u rešenost celog srpskog naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu svoga ognjišta i svoje slobode, vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak, da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca".

Usledilo je obrazovanje Jugoslovenskog odbora 1915. godine, koji su sačinjavali istaknuti Srbi, Hrvati i Slovenci sa prostora tadašnje Austrougarske mahom intelektualci opredeljeni za stvaranje nove zajednice Južnih Slovena. Oni su napustili Austrougarsku kako bi iz Rima, Pariza, Londona, i drugih centara, radili, propagandnom i političkim kontaktima, u pravcu stvaranja nove zajedničke države.

Pojedini među njima priključili su se kao dobrovoljci srpskoj vojsci na Solunskom frontu.

Konkretni pregovori o ujedinjenju i oblikovanju buduće države vođeni su na jonskom ostrvu Krf, gde je 20. jula 1917. doneta Krfska deklaracija, da bi u Ženevi 9. novembra 1918. godine usledio Ženevski sporazum. Skupu u Ženevi prisustvovali su predstavnici Kraljevine Srbije, Narodnog veća iz Zagreba i Jugoslovenskog odbora sa središtem u Londonu.

Sledilo je 1. decembra 1918. godine, u Beogradu, proglašenje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, kako je glasio prvobitni naziv.

Godine 1929. zemlju je kralj Aleksandar preimenovao u Kraljevina Jugoslavija, što je bio dosledni nastavak izvorne ideje s kojom je 1918. godine i obrazovana zajednička država, koncepcije integralnog jugoslovenstva, odnosno uverenja da je reč o jednom troimenom narodu.