Stefan Surlić: Vraćanje imovine Visokim Dečanima je značajan korak, ali je trajna zaštita baštine daleko

BEOGRAD - Vest da je vlada u Prištini odlučila da primeni presudu ustavnog suda o spornom zemljištu manastira Visoki Dečani jeste značajan korak u nastojanjima da se očuva i zaštiti srpska verska baština i ambijentalna celina koja okružuje ove posebne spomenike kulture, ali konstantno insistiranje vlasti u Prištini da je ova odluka "nepravedna" i doneta zbog "višeg" cilja, eventualnog članstva u Savetu Evrope, opominje da je celokupan proces normalizacije odnosa daleko od bilo kave trajne zaštite srpskog kulturnog nasleđa na KiM, smatra docent na Fakultetu političkih nauka u Beogradu Stefan Surlić.

U autorskom tekstu za Tanjug Surlić rasvetljava dominirajuće narative u albanskoj javnosti koji, kako navodi, imaju za cilj da trajno deligitimišu ulogu Srpske pravoslavne crkve na KiM i pripreme teren za kreiranje „kulturne baštine Kosova“ bez ikakvog identitetskog predznaka:

Zaštita objekata kulturne baštine pominje se kao obaveza u gotovo svim međunarodnim dokumentima nakon sukoba 1999. Budući da se odredba Rezolucije 1244 SB UN o povratku personala SR Jugoslavije sa misijom obezbeđivanja mesta srpske kulturne baštine nikada nije primenila, tu ulogu je preuzela misija UNMIK i KFOR u sastavu NATO, a potom pripadnici kosovske policijske službe.

Ahtisarijev plan uključuje i sveobuhvatnu listu od 44 zaštitne zone čija je svrha „da obezbede mirno postojanje i funkcionisanje zaštićenih mesta; da se očuva njihov istorijski identitet i prirodno okruženje, uključujući monaški život sveštenstva; da se spreče nepovoljni razvoji oko njih, dok u isto vreme omogućuje najbolje moguće uslove za harmoničan i održivi razvoj zajednica koje žive u oblastima koje se nalaze oko takvih mesta”.

U slučaju spora, predviđeno je funkcionisanje Saveta za sprovođenje i nadgledanje sastavljenog od predstavnika lokalne vlasti, SPC i međunarodnih misija. Ovaj mehanizam, osmišljen da bude izvršno telo, čije bi odluke bile obavezujuće za organe vlasti je u praksi pretvoren u savetodavni organ.

Analizom mandata koji je dodeljen Savetu se uviđa da vlada u Prištini ima obavezu da obezbedi sprovođenje „odluka”, a ne „preporuka”, „saveta” ili „mišljenja”. Ipak, dvojako tumačenje nadležnosti paralizovalo je celokupni okvir specijalne zaštite, omogućavajući vladi u Prištini da se samoinicijativno definiše kao konačni organ presuđivanja u eventualnom sporu, mimo negativnog stava SPC u vezi sa aktivnostima na prostorima označenim kao specijalne zaštićene zone.

Iz tog razloga, lokalne vlasti su se neretko oglušivale o ograničenja i uslove koje propisuje Zakon o specijalnim zaštićenim zonama, tvrdeći da SPC sprečava lokalni razvoj, funkcionalne urbanističke planove, turistički i sportski potencijal kao i izgradnju ključnih saobraćajnica.

Svi zakoni koji su proizašli kao obaveza iz Ahtisarijevog plana poput Zakona o zaštićenim zonama, Zakon o istorijskom centru Prizrena i Zakon o selu Velika Hoča, donošeni su u atmosferi u kojoj su Srbi i Srpska pravoslavna crkva predstavljani kao direktna pretnja po Kosovo.

Takva praksa je nastavljena kod svakog sledećeg spora koji je SPC imala sa lokalnim ili centralnim nivoom vlasti na Kosovu.

U javnosti na Kosovu se srpskoj zajednici pripisuje ekskluzivistički karakter i vlasnička prava koja otuđuju kulturno nasleđe od građana Kosova, a u debati je prisutan već prepoznatljiv narativ o pravoslavnim crkvama izgrađenim na temeljima ilirsko-albanskih hramova i neprihvatljivosti da pravoslavna crkva na Kosovu ima srpski etnički predznak.

Stoga i aktuelni nosioci vlasti, Aljbin Kurti, Vjosa Osmani i ostali koriste isključivo termine “kulturna baština Kosova” ili “pravoslavni verski objekti”. Zajednički imenitelj rasprava političkih predstavnika o pravima koji se tiču kulturne baštine je pominjanje srpske zajednice isključivo u kontekstu neprijateljstva i krivice, umesto kao etničke grupe kojoj se obezbeđuje zaštita i trajno pravo na posebnost.

U nekoliko analiza koji dolaze iz akademske zajednice ili od organizacija civilnog društva na Kosovu preovlađuje jednostrani pristup u kome se predlaže preispitivanje Ahtisarijevog plana kao održivog modela očuvanja kulturnih dobara.

Tako je pojam „specijalno“ u kontekstu zaštićenih zona protumačen kao diskriminatoran, jer stvara percepciju da su ta mesta „vrednija” od ostalih lokaliteta kulturne baštine na Kosovu.

U situaciji kad se različitim građevinskim radovima grubo narušavaju specijalne zaštićene zone, apostrofira se neprofesionalnost SPC u praksi očuvanja objekata kojima upravlja. Na taj način se kreira javna percepcija na Kosovu u kojoj se SPC predstavlja kao akter koji ugrožava, a ne koji je ugrožen.

Paradoksalne su i najnovije tvrdnje da su srpski verski objekti srušeni i zapaljeni tokom martovskog pogroma 2004. obnovljeni isključivo od sredstava poreskih obveznika na Kosovu, uprkos dostupnim informacijama o direktnim međunarodnim donacijama koje su išle preko budžeta Kosova, kao i direktnih sredstava obezbeđenih od strane SPC i Beograda.

Postoje i narativi, koji kroz kvaziistorijska tumačenja u kontekstu trenutne sistemske diskriminacije srpske zajednice i njene verske i kulturne baštine imaju jasnu političku pozadinu derogiranja prava koje SPC bar normativno uživa na Kosovu.

Jedna ot tvrdnji je da “kulturna baština Kosova ne pripada Albancima, kao što ni pravoslavne crkve ne pripadaju Srbima” jer “preci Albanaca bili su pravoslavni i preci Srba su bili pravoslavni.”

U kreiranom narativu, pridev „srpska“ za kulturnu baštinu se tumači kao „etnizacija spomenika kulturne baštine“, pozivajući se na već pomenuti „univerzalni” hrišćanski karakter objekata u vreme kada su oni nastajali.

Upravo ovaj narativ, o nesrpskom „izvornom“ poreklu manastira i crkava, ima za cilj da ospori bilo kakvo preispitivanje neefikasnosti dosadašnjeg normativnog okvira za SPC i srpsku kulturnu baštinu u eventualnoj finalnoj fazi dijaloga.

Posebno ako se ima na umu da je poslednji nemačko-francuski plan predvideo u tački 7. da će strane formalizovati status Srpske pravoslavne crkve na Kosovu i pružiti snažan nivo zaštite srpskim mestima verskog i kulturnog nasleđa, u skladu sa postojećim evropskim modelima.

Iza slike koju žele da kreiraju vlasti u Prištini, stoji niz problema koji u budućnosti moraju biti rešeni kako bi se SPC i srpska kulturna baština izbavili iz okvira permanentne ugroženosti.

Privremeno zaustavljanje izgradnje tranzitnog puta Dečane-Plav pored manastira i dalje čeka potvrdu o promeni trase. Novobrdska crkva i drugi objekti pogotovo na severu Kosova volšebno postaju “katolička kulturna baština” sa očiglednom namerom falsifikovanja interpretacije spomeničkog nasleđa, čime se krši postojeći zakonski okvir na Kosovu, bez ikakvih posledica i sankcija.

Ministarstvo kulture u Prištini je u dva navrata blokiralo nastavak radova na obnovi hrama Sv. Nikole u kompleksu manastira Svetih Arhangela, kod Prizrena, što je trajno onemogućilo da se iskoristi već izdvojena međunarodna donacija za ovaj projekat.

Hram Hrista Spasitelja u Prištini, crkva koja nije do kraja završena, je u javnosti prezentovana kao „Miloševićeva“, tokom godina je predstavljala javni nužnik, sklonište za beskućnike, studio za snimanje spotova i objekat po kome su se peli ekstremni alpinisti.

Iako je sudskom odlukom potvrđeno vlasništvo SPC nad ovim objektom vlasti i dalje nedozvoljavaju bilo kakve aktivnosti na ovoj crkvi. Kao što ističe Živojin Rakočević: „duboko uznemirava činjenica da niko od Albanaca ne želi da stane ispred tog Hrama i kaže: ‘Nemate pravo da ovo radite’. Hram Hrista Spasa nastao je kao potreba 40 hiljada Srba koji su u Prištini živeli. On se pretvorio u njihovog zastupnika, on svedoči da su tu bili i poziva ih da se vrate.”