Godišnjica bitke kod Kurska, jedne od najvažnijih tokom Drugog svetskog rata

BEOGRAD - Pre osam decenija, 5. jula 1943, započela je verovatno najvažnija bitka Drugog svetskog rata, kod Kurska.

Do najvećeg tenkovskog obračuna u istoriji, vođenog od 5. jula do 23. avgusta 1943, između nemačkih jedinica i trupa sovjetske armije, došlo je na osnovu namere Nemaca da odlučnim udarom sa boka odseku klin, izbočinu Kursk, u središnjem delu Istočnog fronta, čime bi, kako su se nadali, bile zarobljene, odnosno uništene brojne sovjetske trupe, i preokrenuta situacija na frontu. Ideja je bila da se odmah potom nastavi odlučan prodor put Moskve.

Najčešće se kao prelom na frontu između Nemaca i Sovjeta, uzima poraz Nemaca na Staljingradu, odnosno predaja Fridriha fon Paulusa. Konačni prelom na Istočnom frontu u čitavom ratu dogodio se međutim sovjetskom pobedom kod Kurska u leto 1943.

Bitki za Kursk prethodila je početkom te godine, tokom februara i marta, nemačka ofanziva upamćena kao Treća bitka za Harkov. Pošto je prethodno nemačka Šesta armija praktično uništena na Staljingradu, tu pobedu Sovjeti koriste za široku ofanzivu. U tom periodu oslobođeni su Harkov, Belgorod, Kursk, Vorošilovgrad, Izjum.

Ispostavilo se međutim da su se trupe Crvene armije u pobednosnom zaletu suviše razvukle ostavivši pritom neobezbeđenu pozadinu. Usledio je nemački protivudar, po planu Eriha fon Manštajna. Sa svežim trupama on započinje novu ofanzivu i tuče Sovjete južno od Harkova.

Harkov su Nemci ponovo osvojili 15. marta, a Belgorod 17. Ova činjenica dovešće do Bitke za Kursk. Ispostavilo se naime da je Kursk ostao, posle pomeranja linije fronta na istok, kao svojevrsni klin, izbočina, prema Zapadu, dubine oko 200 kilometara, i dalje u rukama Sovjeta.

Plan pod kodnim nazivom Citadela, podrazumevao je udar prema Kursku iz dva pravaca, sa severa i sa juga. Nemci su pritom raspolagali sa 50 divizija, odnosno 780.000 vojnika, 2.928 tenkova i 9.966 artiljerijskih i minobacačkih cevi. Crvena armija na tom potezu raspolagala je sa 1.426.000 vojnika sa 5.128 tenkova.

Nemačka grupa armija "Centar" na cijem čelu je bio feldmaršal Ginter fon Kluge, napadala je sa severa a grupa armija "Jug" kojom je komandovao feldmaršal Erih fon Manštajn, sa juga prema Kursku na severoistoku.

Iako brojno slabiji, Nemci su se nadali da će drskim udarom zadobiti inicijativu, kako se događalo u prvo vreme tokom borbi na Istočnom frontu. Takođe, Nemci tada uvode niz novih tehničkih sredstava za koje su verovali da će imati presudnu težinu. Reč je bila o novim bitno kvalitetnijim tenkovima i artiljeriji - Panter, Tigar, Ferdinand, i dr.

Efekat iznenađenja, međutim, ovoga puta nije postojao. Sovjetski obaveštajci su na vreme doznali šta se sprema, a prema pojedinim navodima i Britanci, kojima je uspelo da potpuno provale nemački sistem veza, su Moskvi nagovestili verovatni sled događaja. Sve u svemu Crvena armija je tačno znala i kada će napad uslediti.

Sovjetske trupe, kojima su komandovali maršali Georgij Zukov i Konstantin Rokosovski su se otuda tokom prethodnih mesec dana podrobno pripremile, ukopavanjem, postavljanjem zapreka i minskih polja, dovođenjem brojnih trupa i tehnike.

Najveću koncentraciju trupa su postavili prema udaru sa severa odakle se očekivao težišni udar. Tu se u pripravnosti nalazilo oko 700.000 vojnika sa 1.780 tenkova. Prema pravcu nadiranja sa juga bilo je raspoređeno 626.000 vojnika sa 1.600 tenkova.

U času napada sovjetsko vazduhoplovstvo se već kretalo ka nemačkim aerodromima tako da su usledili bitni gubici nemačkog vazduhoplovstva još na zemlji. Isto tako, pred sam pokret nemačkih jedinica Sovjeti su započeli masivni artiljerijski napad.

Tačno u 5.30, u praskozorje 5. jula, nemačke trupe započinju napad u severnoj zoni fronta, pola sata docnije i sa juga.

Nemački udar je međutim bio strahovit. Gubici su bili ogromni na obe strane. Takođe borbena efikasnost novih nemačkih tenkova je bila bitno bolja od sovjetskih. Sa druge strane, nije ih bilo dovoljno a isto tako njihova sposobnost kretanja je zapravo bila lošija nego kod sovjetskih tenkova, koji su inače imali slabiju oklopnu zaštitu i bitno lošiju artiljerijsku snagu, domet, učestalost ispaljivanja projektila.

Nova sovjetska taktika je međutim ipak bila efikasnija na tlu, iako po cenu strahovitih gubitaka. U vazduhu međutim Nemci su u pojedinim fazama bili efikasniji.

Prodor sa severa nije uspeo. Neprekidni napadi su trajali, uz neznatno pomeranje fronta od nekoliko kilometara, sve do 5. avgusta, kada je u strahu od opkoljavanja nemački pritisak obustavljen. Sledio je sovjetski kontranapad i zauzimanje Orela.

Na jugu je situacija bila drugačija, 2. Š tenkovski korpus 4. nemačke armije, probio je sovjetski Voronješki front, u dubini 15 kilometara. Severno od Belgoroda nemački 48. tenkovski i 52. armijski korpus su probili sovjetski front. Efekat je ipak bio slab. Sovjetski otpor je bio takav da je napredovanje Nemaca na tom potezu obustavljeno 9. jula. Takođe, južno od Belgoroda armijska grupa Kempf je uspela da probije odbranu sovjetske 7. tenkovske armije. Napredovanje je međutim takođe ubrzo obustavljeno.

Pošto je na tom delu fronta, ipak bilo popuštanja, uveden je rezervni tzv. Stepski front. Tako se 5. gardijska tenkovska armija je koncentrisala oko varošice Prohorovka 12. jula. Upravo u tom delu dogodiće se težišni i presudni deo bitke.

Zapovednik nemačke 4. tenkovske armije general Herman Hot odlučio se, na osnovu pogrešne procene, na potpuni napad u tom rejonu, uveren da pred sobom ima pozadinu Sovjeta i da ovi nemaju rezervne snage. Bila je to potpuna zabluda. Iako su u vazduhu Nemci kod Prohorovke prevladali, na terenu je bilo obratno. Na tom malom potezu dejstvovalo je ukupno preko hiljadu tenkova. Sovjeti su zapravo imali bitno veće gubitke, ali strategijski gledano Nemci su poraženi. Do 16. jula nemačke trupe su vraćene na polazne pozicije.

Usledila je sovjetska kontraofanziva. Oslobađanje Belgoroda sa posebnim optimizmom i vatrometom obeleženo je u Moskvi. Sovjetske trupe su 11. avgusta dospele do Harkova, gde su žestoke borbe nastavljene sve do 23. avgusta. Pad Harkova uzima se kao kraj Bitke kod Kurska.

Valja pomenuti, Nemci su zapravo kao posledica savezničkog iskrcavanja na Siciliju, u noći 9. na 10. jul, bili primorani da deo trupa prebace u Italiju.

Sve zajedno, tokom Kurske bitke, u obe faze operacija, dakle uključujući i sovjetsku kontraofanzivu, procenjuje se da je do 430.000 nemačkih vojnika izbačeno iz stroja. Sovjetski gubici su bili bitno veći, oko 800.000.

Nemci, međutim, nikada više nisu uspeli da se oporave. Od tada pa do kraja rata slediće postupno povlačenje ka Berlinu. Bio je to poslednji pokušaj ofanzivnog nastupanja Nemaca na Istočnom frontu. U tom smislu kod Kurska se dogodila prelomna bitka Drugog svetskog rata.