Osamdeset godina od Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine

BEOGRAD - Drugo zasedanje AVNOJ-a, ključni događaj političkog oblikovanja i predstavljanja ondašnjem svetu Narodno oslobodilačkog pokreta, velikog pokreta otpora na prostoru okupirane Jugoslavije, dogodilo se 29. novembra 1943, pre osam decenija.

Pošto je Jugoslavija okupirana aprila 1941. i rasparčana, postupno je tokom leta te godine, započeo otpor, koji će vremenom, uz brojne uspone i padove, izrasti u najveći pokret otpora na prostoru Evrope.

Partizanski pokret nastao je kao oružana formacija prethodno ilegalne Komunističke partije Jugoslavije, pod vođstvom Josipa Broza Tita. Odluka o pružanju oružanog otpora u njihovom slučaju bila je rezultat činjenice da je nacistička Nemačaka napala Sovjetski Savez, uprkos tada postojećem paktu Ribentrop – Molotov, na osnovu kog je i podeljena Poljska, septembra 1939, čime je započet Drugi svetski rat.

Pošto se dogodio napad Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941. iz Moskve su usledili apeli da se podigne ustanak, oružani otpor. Vođstvo KPJ je ubrzo sledilo naloge.

Borba koja je, kako je docnije usaglašeno, započela pucnjima Žikice Jovanovića Španca 7. Jula 1941, u Beloj Crkvi kod Krupnja, postupno je omasovljena. Od samog početka bilo je to, osim otpora okupatoru, i sprovođenje komunističke revolucije, dubokog političkog i društvenog prevrata.

U samom startu korišćen je termin koji se odomaćio – antifašistička borba. Istina, u to vreme, i uopšte tokom Drugog svetskog rata, zapadni saveznici nazivali su to borbom protiv nacizma, dok je termin antifašizam bio uobičajen iskljucivo za komuniste ili poštovaoce službene Moskve.

AVNOJ, u značenju Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije, oblikovan je u Bihaću novembra 1942, kao političko telo NOP, odnosno borbe koju je vodila KPJ. Taj događaj nazvan je potom Prvo zasedanje AVNOJ.

Cilj je pre svega bio da se nasuprot izbegličkoj vladi Kraljevine Jugoslavije predstavi alternativno viđenje političkog raspleta na prostoru Jugoslavije.

Drugo zasedanje AVNOJ-a održano je 29. novembra 1943, u zapadnobosanskoj varošici Jajce. Bila je to tada već mesecima oslobođena teritorija.

Nema nikakve dileme da je svesno odabran termin koji se poklapao sa održavanjem Teheranske konferencije. Bio je to ključni sastanak Ruzvelta, Čerčila i Staljina, čija je tema pored drugog bila i sudbina Jugoslavije, ali pre svega otvaranje drugog fronta na zapadu Evrope.

Cilj vođstva KPJ, odnosno NOP-a bio je da što glasnije svetu predstave svoju borbu i konačne političke ciljeve.

Zasedanju su prisustvovala 142 delegata. Nastojalo se da oni reprezentativno zastupaju prostor Jugoslavije. Otuda, među njima je osim pripadnika NOP-a, ili KPJ, bilo i više predstavnika građanskih političkih organizacija iz međuratne Jugoslavije. Bili su tu i predstavnici Hrvatske seljačke stranke, Jugoslovenske muslimanske organizacije, Zemljoradničke stranke, Samostalne demokratske stranke, slovenački Hrišćanski socijalisti, i drugi.

Skup je održan u zdanju Sokolskog doma u Jajcu. Sala je bila dekorisan i portretima "Velike trojke", Ruzvelta, Čerčila i Staljina. Osim, razume se, velikog potreta i biste Josipa Broza Tita.

Predsedavao je dr Ivan Ribar, ugledni međuratni političar, svojevremeno predsedavajući skupštine Kraljevine SHS/Jugoslavije, otac istaknutih boraca NOP, Ive i Jurice. Obojica su poginuli.

Tokom zasedanja odlučeno je da AVNOJ postaje predstavničko telo Jugoslavije. Proglašeno je uspostavljanje Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, kao izvršnog tela, dakle vlade.

U Odluci je naglašeno da će po oslobođenju biti ustrojeno federalno uređenje. Već tada je navedeno "pravo naroda na samoodređenje, uključujući pravo na otcepljenje", kako je precizno naglašeno.

Bilo je to bukvalno kopiranje sovjetskog modela, koje će potom biti prenošeno i proširivano u svim ustavnim aktima socijalističke Jugoslavije, sve do njenog raspada.

Naglašeno je da izbeglička vlada Kraljevine Jugoslavije nije reprezentativan predstavnik naroda Jugoslavije. Odlučeno je takođe da se kralju zabranjuje povratak.

Istaknuto je da će nadalje svi narodi Jugoslavije, poimence su nabrojani svi osim muslimana, biti ravnopravni.

Iako je bilo jasno da je reč o revolucionarnom činu, saveznici će prihvatiti odluke AVNOJ-a. Odnosno, stalo se na stanovište da je NOP/NOVJ pravi pokret otpora unutar Jugoslavije.

U Teheranu je odlučeno da će se nadalje pomagati samo Jugoslovenski partizani, dakle NOVJ, zalihama, vojnom opremom, i na druge načine. Ocena je bila da je borbena snaga Mihailovićeve JVuO zapravo zanemarljiva. Britanci su precizno poznavali situaciju na terenu u Jugoslaviji, pošto je tamošnjim stručnjacima uspelo da potpuno provale nemački sistem veza. Jasno je da je saveznike zanimala borbena efikasnost na terenu, nezavisno od političkih proklamacija, izuzev službene Moskve, razume se.

Odluke donesene na Drugom zasedanju AVNOJ-a, pre osamdeset godina, bile su, pokazalo se, presudne po konačnu sudbinu Jugoslavije. Osnove raspada te zemlje na dotadašnje federalne jedinice, postavljene su tada, iako je to malo kome u to vreme bilo vidno

Povodom drugog zasedanja AVNOJ-a posle Drgog svetskog rata 29. novembar praznovan je kao Dan Republike sve do 14. novembra 2002. godine.