Godišnjica studentskog protesta 1968. godine

BEOGRAD - Leto 1968. godine bilo je leto buntova među studentima u brojnim zemljama Evrope, a u Beogradu su se 3. juna nemiri započeti prethodne večeri pretvorili u masovne studentske demonstracije, najveće u socijalističkoj Jugoslaviji od Drugog svetskog rata.

Ultralevičarski bunt zahvatio je tada mnoge zemlje zapadnog sveta. Uglavnom po uzoru na događanja u SAD gde se masovno protestovalo zbog rata u Vijetnamu ili najpreciznije rečeno, zbog mobilizacija.

Po uzoru na njih demonstracije i blokade univeziteta dogodile su se u Francuskoj, Nemačkoj, Italiji, Češkoj, Meksiku i drugde.

Povod za bunt u Studentskom gradu u Novom Beogradu bio je sukob oko prisustva zabavi u sali tamošnjeg Radničkog univerziteta, uveče 2. juna te 1968.

Manifestacija koja je trebalo da se odžava na otvorenom zbog kiše je prebačena u zatvoreni prostor. Pošto su brojni zainteresovani ostali napolju, prostor je jednostavno imao ograničen broj mesta, nezadovoljstvo je preraslo u nasilje.

Kamenice su poletele. Bilo je tuče između studenata i pripadnika omladinskih radnih brigada, kojima je manifestacija i bila namenjena.

Pošto je program morao da bude prekinut, s ciljem da se situacija dovede u red, usledila je intervencija milicije, njih nekoliko desetina. Organizatori su prioritet dali akcijašima, a izgleda da je na tom tragu bila i intervencija milicije.

Tokom te noći u Studentskom gradu pronošene su neverovatne glasine o represiji, nepravdi, navodno poginulom studentu.

Nezadovoljni su napali akcijaško naselje i delom ga demolirali. Bilo je oštećenih vozila, sukobi sa milicijom su nastavljeni i tokom noći, razvaljena je i opljačkana lokalna prodavnica. Grupa demonstranata koja je privedena puštena je tokom noći nakon saslušanja.

Negde pred zoru, objavljeno je da je obrazovan Akcioni odbor te da sledi okupljanje ujutru 3. juna, u Studentskom gradu.

Odlučeno je da se demonstracije nastave u najužem centru grada na Trgu Marksa i Engelsa (danas Trg Nikole Pašića) nesumnjivo s namerom da se tim putem privuku i drugi na protest.

Kolona koja je krenula iz Studentskog grada zaustavljena je kod podvožnjaka. Usledili su pregovori. Prethodno, nezadovoljnicima su se pridružili pojedini profesori, kao i zvaničnici tadašnjih vlasti, u nameri da primire bunt, bez uspeha.

Negde oko podneva usledila je intervencija milicije. Ukupno, evidentirano je da su povređena 134 lica, među njima 21 milicioner.

Pošto su se demonstranti povukli u Studentski grad pojavila su se dva proglasa, koja se smatraju najbitnijim dokumentima studentskih protesta 1968. Bili su to "Proglas studentima i građanima Beograda", kao i "Rezolucija studentskih demonstracija".

Proglasi su sadržali opšta mesta o socijalnoj pravdi, suprotstavljanju represiji, osude nejednakosti i slično.

Sledili su zborovi studenata po fakultetima i okupljanja i protesti unutar univerzitetskih zdanja, najviše u zgradi Filozofskog fakulteta, odnosno Rektorata, pošto je izlazak na ulične demonstracije bio onemogućen, odnosno zabranjen.

Predveče tog dana objavljen je štrajk univerziteta, nakon sastanka na Filozofskom. Akcioni organ, započeo je izdavanje Biltena. Svakodnevno je narednih dana objavljivano vanredno izdanje lista Student. Pozivani su građani da se pridruže.

Okupljanja su trajala ukupno sedam dana. Upamćena su nadahnuta i dramatična obraćanjima raznih javnih ličnosti. Posebno je u sećanju ostao nastup Steve Žigona, u ulozi Robespjera, citat dramskog teksta "onima koji su izdali revoluciju". Sticaj okolnosti je bio da se upravo u to vreme u Jugoslovenskom dramskom pozorištu davala predstava "Dantonova smrt" u kojoj je Žigon glumio Robespjera.

Opšta atmosfera protesta, parole, pokliči, transparenti, sva ikonografija, izražavala je s jedne strane lojalnost idejama socijalizma, a s druge, upadljiv je bio poziv na viši nivo marksisitičke pravovernosti.

Tako je univerzitet nazvan "Crveni univerzitet Karl Marks". Verovatno najupadljivija parola bila je "Dole crvena buržoazija". Mahalo se transparentima na kojima su bili likovi lidera od Josipa Broza Tita do Ernesta Če Gevare. Pojavila se i himna protesta "Leva, leva, leva".

Zahtevan je strožiji socijalizam. Tadašnja vlast je optuživana zbog socijalnih nejednakosti. Pojedini zvaničnici prozivani su zbog luksuza i zloupotreba. Iz nekog razloga meta napada je, sa takvim optužbama, posebno bio Branko Pešić, dugogodišnji gradonačelnik Beograda, apsolutno neopravdano, bez ikakvih realnih osnova. Širene su neverovatne izmišljotine.

Među onima koji su se u ovoj ili onoj formi pridružili protestu postojali su pritom, kako najčešće biva, najrazličitiji motivi, od totalno levih, anarhističkih, pa sve do građanskih.

Sve je, međutim, ostalo isključivo unutar univerzitetskih zdanja.

Predsednik Josip Broz Tito obratio se javnosti uveče 9. juna, naglasivši da najveći deo onih koji protestuju to čine s dobrim namerama, da je to "poštena omladina" čijim potrebama i zahtevima treba posvetiti više pažnje.

Bio je to kraj bunta 1968. godine. Svesniji omladinci, u centru grada, poveli su Kozaračko kolo.

Posledice nisu bile odmah vidljive. Postupno međutim, tokom narednih godina, najistaknutiji učesnici protesta bili su izloženi raznim vidovima pritiska, osim nekolicine studentskih prvaka, takođe i grupa nastavnika.

Konačno, 1975. godine sa Filozofskog fakulteta odstranjena je grupa predavača koji su procenjeni kao najopasniji - Svetozar Stojanović, Ljubomir Tadić, Dragoljub Mićunović, Mihailo Marković, Zagorka Golubović, Miladin Životić, Trivo Inđić i Nebojša Popov, uglavnom oni koji su od ranije bili uočeni kao saradnici časopisa Praksis, odnosno Korčulanske filozofske škole.